بخش اول این مطلب را در اینجا بخوانید
امیرحسین اسلامی میرآبادی*
سازهای زهی زخمه‌ای (سه تار)
در ادامهٔ مقالهٔ قبلی در شمارهٔ پنجم رسانهٔ همیاری، در این شماره نیز به توضیحی مختصر در مورد «سه‌تار» که جزو خانوادهٔ سازهای زهی زخمه‌ای است، خواهم پرداخت.
سه‌تار
این ساز در اجراهای موسیقی کلاسیک ایرانی بیشتر به صورت تک‌نوازی اجرا می‌شود. در واقع از آنجاکه حجم صدای این ساز زیاد نیست، بیشتر نوازندگان سه‌تار، ترجیح بر این دارند تا به‌صورت تک‌نوازی اجرا کنند و یا در بخش گروه‌نوازی، قطعاتی را اجرا کنند که مشخصاً برای سه‌تار و گروه سازهای ایرانی ساخته شده است و در تنظیم قطعه، خصوصیت حجم کم صدادهندگی سه‌تار در نظر گرفته شده است. (مانند قطعه ونوشه برای سه‌تار و ارکستر ساخته و اجرای حمید متبسم)
سه‌تار به لحاظ شکل ظاهری و تکنیک‌های اجرائی بسیار به تار شبیه است و اکثر نوازندگان تار، سه‌تار هم می‌نوازند.
این ساز از چند قسمت تشکیل شده است:
۱- سرپنجه
۲- گوشی‌ها
۳- پردهٔ قبل از شیطانک
۴- شیطانک
۵- پرده‌های اصلی (چهارلایی)
۷- دسته
۸- کاسه
۹- صفحه
۱۰- خرک
۱۱- سیم‌گیر
۱۲- سیم‌ها (۴ سیم)
کاسهٔ طنینی سه‌تار از جنس چوب و به شکلی شبیه به گلابی ساخته می‌شود. روی دهانهٔ سه‌تار، صفحه‌ای چوبی قرار دارد (در تار، به جای این صفحهٔ چوبی، پوست کشیده می‌شود). کاسهٔ سه‌تار را گاه یک‌تکه و گاه از تکه‌های (ترکه‌های) به‌هم‌متصل‌شدهٔ چوب می‌سازند.
صفحهٔ روی کاسهٔ سه‌تار نیز از جنس چوب است و معمولاً سوراخ‌های کوچکی روی آن ایجاد می‌کنند که خروج صدا را از کاسهٔ طنینی ممکن می‌سازد.
خرک سه‌تار از جنس چوب ساخته می‌شود (در تار از جنس استخوان ساخته می‌شود) و بر روی آن شیارهای کم‌عمقی ایجاد می‌کنند که سیم‌های سه‌تار از آن عبور کنند.
دستهٔ سه‌تار نیز از جنس چوب و توپُر است. پرده‌ها (دستان‌ها) بر روی دستهٔ سه‌تار بسته می‌شوند. دستهٔ سه‌تار از یک‌طرف به کاسهٔ سه‌تار و از طرف دیگر به سرپنجهٔ سه‌تار متصل است.
سرپنجهٔ ساز از جنس چوب است و ۴ سوراخ روی آن تعبیه شده تا ۴ گوشی سه‌تار در این سوراخ‌ها قرار گیرند و سیم‌های سه‌تار (۴ عدد سیم) به درون گوشی‌ها پیچیده شوند (هر سیم به دور یک گوشی پیچیده می‌شود).
شیطانک سه‌تار نیز قطعه‌ای چوبی با شیارهایی کم عمق است تا سیم‌ها از روی آن عبور کنند و به داخل سر پنجه و گوشی‌های ساز متصل شوند.
تعداد پرده‌های (دستان‌های) سه‌تار ۲۸ عدد است (مانند تار) و از جنس زه یا نخ نایلون می‌باشند که در سرتاسر دسته سه‌تار بسته می‌شوند.
سیم‌گیر قطعهٔ کوچک چوبی‌ای است که در انتهای بدنهٔ کاسه نصب می‌شود و یک سر سیم‌ها به دور آن گره زده می‌شود.
تعداد سیم‌های سه‌تار ۴ عدد است. سه‌تار در قدیم ۳ سیم داشته است (و به‌همین دلیل نام سه‌تار به آن داده شده است) و بعدها توسط مشتاق علیشاه (درویشی سه‌تارنواز) سیم چهارمی به آن اضافه شده است که در حال حاضر، سیم مشتاق نام دارد.
نوازندهٔ سه‌تار این ساز را با ناخن انگشت سبابه می‌نوارد. البته برخی نوازندگان از ناخن‌هایی مصنوعی که از جنس فلز این ساز را می‌نوازند.
همان‌طور که پیش از این گفته شد، اصولاً اکثر نوازندگان تار، به‌عنوان سه تارنواز هم شناخته می‌شوند، اما برخی از استادان موسیقی کلاسیک ایرانی، صرفاً بر سه‌تارنوازی متمرکزند. برخی از این استادان عبارتند از:
احمد عبادی فرزند میرزاعبدالله فراهانی (۱۳۷۱-۱۲۸۵ خورشیدی)، یوسف فروتن (۱۳۵۷-۱۲۷۰ خورشیدی)، سعید هرمزی (۱۳۵۵-۱۲۷۶ خورشیدی) جلال ذوالفنون (۱۳۹۰-۱۳۱۶ خورشیدی) مسعود شعاری (متولد ۱۳۴۰ خورشیدی).
*عضو هیئت علمی دانشکدهٔ موسیقی دانشگاه هنر تهران، آهنگ‌ساز، نوازندهٔ نی و مدرس موسیقی
[…] سازشناسی موسیقی کلاسیک ایرانی (بخش دوم) […]